3. อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย สพฺพปฐมํ อุฏฺฐานสีลาติ รตฺติยา วิภายนเวลาย สามิเก ปริชเน เสยฺยาย อวุฏฺฐิเต สพฺพปฐมํ อุฏฺฐานสีลาฯ สามิกํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปฐมเมว วุฏฺฐหนฺตีติ วา ปุพฺพุฏฺฐายินิโยฯ กิํการนฺติ กิํกรณียํ, กิํกรณภาเวน ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปฏิสฺสุณนฺตา วิจรนฺตีติ กิํการปฺปฏิสฺสาวินิโยฯ มนาปํเยว กิริยํ กโรนฺติ สีเลนาติ มนาปจารินิโยฯ ปิยเมว วทนฺติ สีเลนาติ ปิยวาทินิโยฯ

ตตฺรุปายายาติ ตตฺร กมฺเม สาเธตพฺพอุปายภูตาย วีมํสายฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ อุณฺณากปฺปาสสํวิธาเน’’ติอาทิฯ อลํ กาตุนฺติ กาตุํ สมตฺถาฯ อลํ สํวิธาตุนฺติ วิจาเรตุํ สมตฺถาฯ เตนาห ‘‘อลํ กาตุํ อลํ สํวิธาตุนฺติ อตฺตนา กาตุมฺปิ ปเรหิ การาเปตุมฺปี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อุคฺคหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-5. สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา

[34-35] จตุตฺเถ สนฺทิฏฺฐิกนฺติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺฐพฺพํฯ สยํ อนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขํ ทิฏฺฐธมฺมิกนฺติ อตฺโถฯ น สทฺธามตฺตเกเนว ติฏฺฐตีติ ‘‘ทานํ นาม สาธุ สุนฺทรํ, พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถ’’นฺติ เอวํ สทฺธามตฺตเกเนว น ติฏฺฐติฯ ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติฯ เตน อนธิภวนียตฺตา น ทาโส น สหาโยติฯ ตตฺถ ตทุภยํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาทาสพฺยสฺส อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวาวิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ อถ วา โย ทานสีลตาย ทายโก ปุคฺคโล, โส ทาเน ปวตฺติเภเทน ทานทาโส, ทานสหาโย, ทานปตีติ ติปฺปกาโร โหติฯ ตทสฺส ติปฺปการตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาตพฺพฏฺเฐน ทานํ, อนฺนปานาทิฯ

ตตฺถ ยํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ตณฺหาธิปนฺนตาย ตสฺส วเสน วตฺตนโต ทาโส วิย โหติฯ ยํ ปเรสํ ทียติ, ตตฺถาปิ อนฺนปานสามญฺเญน อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา’’ติฯ สหาโย หุตฺวา เทติ อตฺตนา ปริภุญฺชิตพฺพสฺส ปเรสํ ทาตพฺพสฺส จ สมสมํ ฐปนโตฯ ปติ หุตฺวา เทติ สยํ เทยฺยธมฺมสฺส วเส อวตฺติตฺวา ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโตฯ อปโร นโย – โย อตฺตนา ปณีตํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ นิหีนํ เทติ, โส ทานทาโส นาม ตนฺนิมิตฺตนิหีนภาวาปตฺติโตฯ โย ยาทิสํ อตฺตนา ปริภุญฺชติ, ตาทิสเมว ปเรสํ เทติ, โส ทานสหาโย นาม ตนฺนิมิตฺตหีนาธิกภาววิวชฺชเนน สทิสภาวาปตฺติโตฯ โย อตฺตนา นิหีนํ ปริภุญฺชิตฺวา ปเรสํ ปณีตํ เทติ, โส ทานปติ นาม ตนฺนิมิตฺตเสฏฺฐภาวาปตฺติโตฯ

นิตฺเตชภูโต เตชหานิปฺปตฺติยาฯ สห พฺยติ คจฺฉตีติ สหพฺโย, สหปวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, สหปวตฺตีติ อาห ‘‘สหภาวํ เอกีภาวํ คตา’’ติฯ อสิตสฺสาติ วา อพนฺธสฺส, ตณฺหาพนฺธเนน อพนฺธสฺสาติ อตฺโถฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

สีหเสนาปติสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. กาลทานสุตฺตาทิวณฺณนา

[36-37] ฉฏฺเฐ อารามโตติ ผลารามโตฯ ปฐมุปฺปนฺนานีติ สพฺพปฐมํ สุชาตานิฯ ภาสิตญฺญูติ ภิกฺขู ฆรทฺวาเร ฐิตา กิญฺจาปิ ตุณฺหี โหนฺติ, อตฺถโต ปน ‘‘ภิกฺขํ เทถา’’ติ วทนฺติ นาม อริยาย ยาจนายฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อุทฺธิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยานํ ยาจนา’’ติฯ ตตฺร เย ‘‘มยํ ปจาม, อิเม น ปจนฺติ, ปจมาเน ปตฺวา อลภนฺตา กุหิํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ เทยฺยธมฺมํ สํวิภชนฺติ, เต ภาสิตญฺญู นาม ญตฺวา กตฺตพฺพสฺส กรณโตฯ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลติ ทาตุํ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลฯ อปฺปฏิวานจิตฺโตติ อนิวตฺตนจิตฺโตฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

กาลทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สทฺธสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม อนุกมฺปนฺตีติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขี โหนฺตุ อเวรา อพฺยาปชฺชา’’ติ เอวํ หิตผรเณน อนุคฺคณฺหนฺติฯ อปิจ อุปฏฺฐากานํ เคหํ อญฺเญ สีลวนฺเต สพฺรหฺมจาริโน คเหตฺวา ปวิสนฺตาปิ อนุคฺคณฺหนฺติ นามฯ นีจวุตฺตินฺติ ปณิปาตสีลํฯ โกธมานถทฺธตาย รหิตนฺติ โกธมานวเสน อุปฺปนฺโน โย ถทฺธภาโว จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตลกฺขโณ, เตน วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ โสรจฺเจนาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ โสรจฺจํ? โย กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจํฯ สพฺโพปิ สีลสํวโร โสรจฺจ’’นฺติ เอวมาคเตน สีลสํวรสงฺขาเตน โสรตภาเวนฯ สขิลนฺติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา ถทฺธกา กกฺกสา ผรุสา กฏุกา อภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปิํ วาจํ ปหาย ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา, ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา อผรุสวาจตา, อิทํ วุจฺจติ สาขลฺย’’นฺติ (ธ. ส. 1350) เอวํ วุตฺเตน สมฺโมทกมุทุภาเวน สมนฺนาคตํฯ เตนาห ‘‘สขิลนฺติ สมฺโมทก’’นฺติฯ

สทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9-10. ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-40] นวเม ภโตติ โปสิโตฯ ตํ ปน ภรณํ ชาตกาลโต ปฏฺฐาย สุขปจฺจยูปหรเณน ทุกฺขปจฺจยาปหรเณน จ ปวตฺติตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺเหหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถปาทวฑฺฒนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน มุเขน สิงฺฆานิกาปนยนนหาปนมณฺฑนาทิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ เขตฺตาทิํ อวินาเสตฺวา รกฺขิตํ เตสํ ปรมฺปราย ฐิติยา การณํ โหตีติ อาห ‘‘อมฺหากํ สนฺตกํ…เป.… กุลวํโส จิรํ ฐสฺสตี’’ติฯ สลากภตฺตาทีนิ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สลากภตฺตาทีนิ อวิจฺฉินฺทิตฺวาฯ ยสฺมา ทายชฺชปฺปฏิลาภสฺส โยคฺยภาเวน วตฺตมาโนเยว ทายสฺส ปฏิปชฺชิสฺสติ, น อิตโรติ อาห ‘‘กุลวํสานุรูปาย ปฏิปตฺติยา’’ติอาทิ ฯ อตฺตนา ทายชฺชารหํ กโรนฺโตติ อตฺตานํ ทายชฺชารหํ กโรนฺโตฯ มาตาปิตโร หิ อตฺตโน โอวาเท อวตฺตมาเน มิจฺฉาปฏิปนฺเน ทารเก วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา อปุตฺเต กโรนฺติ, เต ทายชฺชารหา น โหนฺติฯ โอวาเท วตฺตมาเน ปน กุลสนฺตกสฺส สามิเก กโรนฺติฯ ตติยทิวสโต ปฏฺฐายาติ มตทิวสโต ตติยทิวสโต ปฏฺฐายฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ทสมํ อุตฺตานเมวฯ

ปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุมนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มุณฺฑราชวคฺโค

1-2. อาทิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[41-42] ปญฺจมสฺส ปฐเม อุฏฺฐานวีริยาธิคเตหีติ วา อุฏฺฐาเนน จ วีริเยน จ อธิคเตหิฯ ตตฺถ อุฏฺฐานนฺติ กายิกํ วีริยํฯ วีริยนฺติ เจตสิกนฺติ วทนฺติฯ อุฏฺฐานนฺติ วา โภคุปฺปาทเน ยุตฺตปฺปยุตฺตตาฯ วีริยํ ตชฺโช อุสฺสาโหฯ ปีณิตนฺติ ธาตํ สุติตฺตํฯ ตถาภูโต ปน ยสฺมา ถูลสรีโร โหติ, ตสฺมา ‘‘ถูลํ กโรตี’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

อาทิยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อิฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[43] ตติเย อปฺปมาทํ ปสํสนฺตีติ ‘‘เอตานิ อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโท กาตพฺโพ’’ติ อปฺปมาทเมว ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาฯ ยสฺมา วา ปุญฺญกิริยาสุ ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพติ อตฺโถฯ ปุริมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ปุญฺญกิริยาสู’’ติ ปทสฺส ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ยสฺมา จ ปุญฺญกิริยาสุ อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคโต โหติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพฯ ทุติยสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติฯ กตฺถาติ? ปุญฺญกิริยาสุฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณฺหาติ ปณฺฑิโต, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อตฺถปฺปฏิลาเภนาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตปฺปฏิลาเภนฯ

อิฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มนาปทายีสุตฺตวณฺณนา

[44] จตุตฺเถ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ มโนมยนฺติ อาห ‘‘สุทฺธาวาเสสุ เอกํ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ เทวกาย’’นฺติฯ สติปิ หิ สพฺพสตฺตานํ อภิสงฺขารมนสา นิพฺพตฺตภาเว พาหิรปจฺจเยหิ วินา มนสาว นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘มโนมยา’’ติ วุจฺจนฺติ รูปาวจรสตฺตาฯ ยทิ เอวํ กามภเว โอปปาติกสตฺตานมฺปิ มโนมยภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, ตตฺถ พาหิรปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพตาสงฺกาย เอว อภาวโต ‘‘มนสาว นิพฺพตฺตา’’ติ อวธารณาสมฺภวโตฯ นิรุฬฺโห วายํ โลเก มโนมยโวหาโร รูปาวจรสตฺเตสุฯ ตถา หิ ‘‘อนฺนมโย, ปาณมโย, มโนมโย, อานนฺทมโย, วิญฺญาณมโย’’ติ ปญฺจธา อตฺตานํ เวทวาทิโนปิ วทนฺติฯ อุจฺเฉทวาทิโนปิ วทนฺติ ‘‘ทิพฺโพ รูปี มโนมโย’’ติ (ที. นิ. 1.87)ฯ ตีสุ วา กุลสมฺปตฺตีสูติ พฺราหฺมณขตฺติยเวสฺสสงฺขาเตสุ สมฺปนฺนกุเลสุฯ ฉสุ วา กามสคฺเคสูติ ฉสุ กามาวจรเทเวสุฯ

มนาปทายีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. ปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[45-46] ปญฺจเม อสงฺเขยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อสงฺเขยฺโยฯ โยชนวเสน ปนสฺส สงฺขา อตฺถิ เหฏฺฐา มหาปถวิยา อุปริ อากาเสน ปริสมนฺตโต จกฺกวาฬปพฺพเตน มชฺเฌ ตตฺถ ตตฺถ ฐิตเกหิ ทีปปพฺพตปริยนฺเตหิ ปริจฺฉินฺนตฺตา ชานนฺเตน โยชนโต สงฺขาตุํ สกฺกาติ กตฺวาฯ มหาสรีรมจฺฉกุมฺภีลยกฺขรกฺขสมหานาคทานวาทีนํ สวิญฺญาณกานํ พลวามุขปาตาลาทีนํ อวิญฺญาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํ ฯ ปุถูติ พหูฯ สวนฺตีติ สนฺทมานาฯ อุปยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

ปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. ธนสุตฺตาทิวณฺณนา

[47-48] สตฺตเม สทฺธาติ มคฺเคนาคตา สทฺธาฯ สีลญฺจ ยสฺส กลฺยาณนฺติ กลฺยาณสีลํ นาม อริยสาวกสฺส อริยกนฺตํ สีลํ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อริยสาวกสฺส เอกสีลมฺปิ อกนฺตํ นาม นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปนตฺเถ ภวนฺตเรปิ อปฺปหีนํ ปญฺจสีลํ อธิปฺเปตํฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ

ธนสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. โกสลสุตฺตวณฺณนา

[49] นวเม ปติตกฺขนฺโธติ สมฺมุขา กิญฺจิ โอโลเกตุํ อสมตฺถตาย อโธมุโขฯ นิปฺปฏิภาโนติ สหธมฺมิกํ กิญฺจิ วตฺตุํ อวิสหนโต นิปฺปฏิภาโน ปฏิภานรหิโตฯ

โกสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. นารทสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม อชฺโฌมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตาย ตณฺหามุจฺฉาย มุจฺฉิโต, มุจฺฉํ โมหํ ปมาทํ อาปนฺโนฯ เตนาห ‘‘คิลิตฺวา…เป.… อติเรกมุจฺฉาย ตณฺหาย สมนฺนาคโต’’ติฯ มหจฺจาติ มหติยาฯ ลิงฺควิปลฺลาเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘มหตา ราชานุภาเวนา’’ติฯ

นารทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มุณฺฑราชวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

2. ทุติยปณฺณาสกํ